Fortepian - instrument autonomiczny (do 1800 r.)
Johann Andreas Stein, uczeń Johanna Daniela Silbermanna (syna Andreasa), założył w Augsburgu własną pracownię organmistrzowską. Po pewnym czasie zarzucił budowę organów na rzecz fortepianów. Do jego najważniejszych udoskonaleń należało wprowadzenie do mechaniki wiedeńskiej pojedynczego wymyku, co pozwalało młotkowi odsunąć się od struny po jej uderzeniu mimo naciśniętego klawisza (dłuższe dotykanie struny przez główkę młotka tłumiło jej drgania). Najstarsza tego typu mechanika Steina pochodzi z 1773 r. i nie posiada chwytnika młotka, a jedynie poduszkę spoczynkową. Jeden z głównych konkurentów Steina - Anton Walter z Wiednia - skonstruował w l. 80-tych XVIII w. inną mechanikę młoteczkową. Zastosował m. in. metalowe zamiast drewnianych widełki łączące młotek z dźwignią klawiszową (Kapsel). Konstrukcje Steina i Waltera zapoczątkowały dwa główne kierunki rozwoju mechaniki niemieckiej, którą od XIX w. nazywano wiedeńską. Prostota mechaniki, niskie koszty produkcji, a przy tym niezawodność spowodowały jej rozpowszechnienie i popularność na ziemiach niemieckojęzycznych i w Europie Wschodniej prawie do końca XIX w. Zwolennikami tego typu mechanizmu młoteczkowego była większość klasyków wiedeńskich.
Ważną rolę w rozwoju fortepianu odegrała Anglia. Wielu instrumentarzy z Saksonii i Niderlandów osiedlało się w Londynie od ok. połowy XVIII w., zwabionych korzystnymi dla rzemiosła warunkami ekonomicznymi [i]. Wśród nich znalazł się jeden z najzdolniejszych uczniów Silbermanna - Johann Christian Zumpe. Zapoczątkowali oni budownictwo fortepianów na Wyspach Brytyjskich, wkrótce podjęte przez liczną rzeszę miejscowych budowniczych klawesynów. Zumpe stworzył popularny typ fortepianu stołowego, z uproszczoną mechaniką Cristoforiego, o pojedynczym działaniu. Ponieważ ten typ mechaniki był preferowany przez miejscowych fortepianmistrzów, zyskał sobie nazwę mechaniki angielskiej, choć jej rodowód sięga niemieckiej szkoły Silbermannów. Zastosowana nieco później dźwignia pośrednia dała w efekcie mechanikę angielską o podwójnym działaniu (powrót do pierwowzoru Cristoforiego). Nazwisko Zumpego stało się w tym okresie synonimem fortepianu stołowego, a na kontynencie nazywano fortepiany stołowe angielskimi. Instrumenty te jeszcze w XVIII w. zostały znacznie udoskonalone, przede wszystkim przez eliminację pozostałości konstrukcyjnych klawikordowego pierwowzoru. Americus Backers (z pochodzenia Holender) znalazł sposób na zmianę miejsca usytuowania mechaniki, a John Broadwood przeniósł strojnicę z prawej strony na tył korpusu (patent z 1783 r.), co pozwoliło m. in. na skrócenie martwych części strun i zwiększenie ich napięcia. Te i inne innowacje sprawiły, iż angielski fortepian stołowy był coraz sprawniejszy technicznie i brzmieniowo. Ale na estradzie potrzebowano większego instrumentu skrzydłowego.
Prace nad jego udoskonaleniem sięgają końca lat 60-tych XVIII w. Najważniejsze innowacje były zasługą A. Backersa, Roberta Stodarta i rodziny Broadwoodów. Mechanizm młoteczkowy angielskich fortepianów skrzydłowych tego okresu nie posiadał dźwigni pośredniej. Została zastąpiona ruchomym bijnikiem, będącym jednocześnie elementem wymyku (pojedynczego). Do najważniejszych patentów Broadwoodów należały m. in.: wyznaczenie punktu uderzenia młotka w strunę, podzielenie mostka na basowy i wiolinowy, przeniesienie z klawesynu nożnej dźwigni rejestrowej (pedału) i wiele innych. Tak jak angielskie klawesyny miały mocniejszą konstrukcję skrzyni w stosunku do klawesynów z kontynentu, tak i wzorowane na nich angielskie fortepiany skrzydłowe dysponowały głębszym i mocniejszym korpusem. Umożliwiło to zwiększenie napięcia i liczby strun (3 struny dla jednego dźwięku, podczas gdy na kontynencie przeważał naciąg 2-strunny). W połączeniu z mechanizmem młoteczkowym, o silniejszym uderzeniu, uzyskano fortepian znacznie donośniejszy niż wiedeńskie. Z drugiej strony cięższa i bardziej skomplikowana mechanika angielskich fortepianów skrzydłowych była mniej precyzyjna i wymagała silniejszego uderzenia. Stąd w następnym okresie udoskonalano ją intensywniej (m. in. podwójny wymyk) niż konkurencyjną wiedeńską.
We Francji budownictwo fortepianów rozwinęło się stosunkowo późno, głownie wg wzorów angielskich. Z Anglii sprowadzano setki instrumentów, przede wszystkim stołowych. Dopiero pod koniec lat 70-tych XVIII w. rozpoczęły działalność rodzime firmy z Sebastianem Erardem na czele. Pierwszy prototyp Erarda powstał w 1777 r. Początkowo kopiował on instrumenty stołowe Zumpego, a ok. 1790 r. wprowadził własny mechanizm o podwójnym działaniu. Od 1796 budował fortepiany skrzydłowe ze zmodyfikowaną mechaniką angielską. Obok Erarda działał m. in. Pascal Taskin (zachowany fortepian z 1787 r.). Pod koniec XVIII w. fortepiany budowano również w innych krajach Europy, ale głównymi ośrodkami były w tym okresie Austria i Anglia. Najstarszy znany w Ameryce Północnej fortepian zbudował w 1775 r. Johann Behrent z Filadelfii. Na większą skalę zaczął budować fortepiany dopiero Charles Albrecht od 1780 r. również w Filadelfii.[ii]
Za pierwsze publiczne koncerty fortepianowe uważa się występ Johanna Baptisty Schmidta[iii] w wiedeńskim Burgtheater 13 III 1763 oraz benefis panny Brickel w londyńskiej Covent Garden 16 V 1767, śpiewającej przy akompaniamencie fortepianowym Charlesa Dibdina. Być może w innych krajach użyto już fortepianu w takiej funkcji, choć dotąd był to głównie instrument domowy. Z pierwszym na świecie recitalem fortepianowym wystąpił w 1768 r. w Londynie Johann Christian Bach, grając na instrumencie stołowym Zumpego (benefis na rzecz pani Fischer). Działalność kompozytorska i wykonawcza J. Ch. Bacha i jego brata Carla Philippa Emanuela, a potem klasyków wiedeńskich przyczyniła się do popularyzacji fortepianu jako instrumentu autonomicznego, zrzucenia piętna klawesynowej techniki gry, eksponowania swoistych możliwości brzmieniowych i technicznych. Stopniowo przestano traktować go jako zamiennik klawesynu, by wreszcie ok. 1790 r. używać klawesynu jedynie w roli realizatora b.c. w muzyce kameralnej i symfonicznej. W miarę rozwoju konstrukcyjnego barwa dźwięku fortepianu coraz bardziej odbiegała od swego klawesynowo-klawikordowego pierwowzoru.
Pojawili się nowi wielbiciele i wirtuozi tego instrumentu, jak np. W. A. Mozart, który koncertował początkowo na klawesynie, a później na fortepianie. Do ok. 1760 r. wydawano głównie utwory z partiami klawesynowymi, po 1760 r. z partiami „na klawesyn lub fortepian” (albo klawikord w wersji do użytku domowego), z początkową przewagą klawesynu, jako instrumentu z samodzielną partią w partyturze, potem zmianą proporcji na korzyść fortepianu („na fortepian lub klawesyn”), aż po znikome występowanie klawesynu ok. 1790 r.[iv] Działalność wirtuozów fortepianu zdopingowała budowniczych, którzy przestawiali swoje warsztaty z produkcji klawesynów na fortepiany. Takie zmiany notowano np. w Anglii po osiedleniu się tu J. Ch. Bacha (od 1762 r.). Angielskie fortepiany stołowe stały się wkrótce jednym z głównych przedmiotów eksportu do Francji. Inwentarz konfiskat majątków arystokracji francuskiej z 1792 r. odnotowuje liczne takie instrumenty, występujące najczęściej obok klawesynów (raczej już nie używanych i nie znajdujących innych nabywców, co nie przeszkadzało ich dotychczasowym, majętnym właścicielom). We Francji fortepian zdominował klawesyn już po 1780 r.[v] Podobnie działo się na ziemiach niemieckojęzycznych, choć klawesyny i klawikordy przetrwały tu dłużej w funkcji instrumentów domowych.
prof. Beniamin Vogel
[i] Słynna hipoteza o przybyciu do Anglii “dwunastu niemieckich apostołów” [fortepianmistrzów] została zakwestionowana przez brytyjskich badaczy. Zob.: M. Cole, The Twelve Apostles? An Inquiry into the Origins of the English Pianoforte, “Early Keyboard Journal” 2000, nr 18, s. 9-52.
[ii] D. Adlam, W. J. Conner Pianoforte, w: The New Grove..., op. cit. s. 90.
[iii] E. Badura-Skoda Prolegomena to a History of the Viennese Fortepiano, „Israel Studies in Musicology” t. 2 Jerozolima 1980 s. 77.
[iv] A. G. Hess The transition from Harpsichord to Piano, „The Galpin Society Journal” 1953 vol. VI s. 75-94.
